Theory and Practice of Parochial Preaching in the late 18th-century Polish-Lithuanian Commonwealth

Stanisław Witecki

Theory and Practice of Parochial Preaching in the late 18th-century Polish-Lithuanian Commonwealth

Stanisław Witecki

Abstract

In the last decades of the 18th century, a few Polish dioceses were governed by representatives of the Catholic Enlightenment. Their pastoral activities focused on the reform of the priesthood and, especially, on the duty of preaching. Despite being perceived as members of a single group, their ideas differed to the point of being mutually contradictory. Interpretation of the ideological differences among these bishops is the preliminary aim of the paper. I examined pastoral letters and preacher handbooks written by four of these bishops: Michał Poniatowski, Ignacy Massalski, Wojciech Skarszewski, and Porfiriusz Skarbek-Ważyński. However, my main concern is the social practice of parochial preachers in their dioceses. I was interested in the methodology of sermonizing, the frequency of preaching topics, and the style and content of homilies delivered by clergy. I based my research on pastoral visitations, especially from the Diocese of Płock, providing information about the printed collections of sermons used by parochial clergy as well as the texts they wrote. The main conclusions are as follows: the clergy adopted to some extent only those reforms which were adjusted to their parochial needs and were supported by administrative pressure. Regardless of theoretical programs, preaching in the Commonwealth was changing in the direction of “Enlightened Tridentine Catholicism.” This means that the clergy accepted an enlightened style and language and a focus on morality, but not models of social and natural worlds. However, by rejecting the latter, they avoided enhancing the process of division between popular and elite.

Keywords

Catholicism; parochial preaching; Enlightenment; book collections; models of the social and natural world

Full Text:

PDF

References

Bąk J., Wady ganione i cnoty zalecane w spuściźnie kaznodziejskiej Samuela Wysockiego (1706–1771), Kalisz, 2002.

Bobryk W., Duchowieństwo unickiej diecezji chełmskiej w XVIII wieku, Lublin, 2005.

Brzozowski M., “Teoria kaznodziejstwa (Wiek XVI–XVIII),” in: M. Rechowicz, red., Dzieje teologii katolickiej w Polsce, 2: Od Odrodzenia do Oświecenia, 1: Teologia humanistyczna, Lublin, 1975, 363–427.

Burke P., Kultura ludowa we wczesnonowożytnej Europie, Warszawa, 2009.

Butterwick R., “What Is Enlightenment [Oświecenie]? Some Polish Answers, 1765–1820,” Central Europe, 3/1, 2005, 19–37.

Butterwick R., “Between Anti-Enlightenment and Enlightened Catholicism: Provincial Preachers in Late Eighteenth-century Poland-Lithuania,” in: R. Butterwick, S. Davies, G. Sánchez Espinosa, eds., Peripheries of the Enlightenment (= Studies on Voltaire and the Eighteenth Century, 2008, 1), Oxford, 2008, 201–228.

Butterwick R., Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788–1792, Kraków, 2012.

Butterwick R., “Między oświeceniem a katolicyzmem, Czyli o katolickim oświeceniu i oświeconym katolicyzmie,” Wiek Oświecenia, 30, 2014, 11–55.

Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596–1810 (= Studia i materiały do dziejów chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczypospolitej, 1), Lublin, 2005.

Grzebień L. “Kasper Balsam,” in: Słownik Polskich Teologów Katolickich, Warszawa, 1981, 93–94.

Grzybowski M., “Reforma studiów seminaryjnych w diecezji płockiej biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego (1773–1785),” Studia Płockie, 1, 1973, 175–193.

Grzybowski M., Kościelna działalność Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego 1773–1785, Warszawa, 1983.

Imańska I., Druk jako wielofunkcyjny środek przekazu w czasach saskich, Toruń, 2000.

Kasabuła T., “Seminarium diecezjalne wileńskie w okresie rządów biskupa Ignacego Massalskiego,” Roczniki Teologiczne Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 46/4, 1996, 129–144.

Kasabuła T., Ignacy Massalski biskup wileński, Lublin, 1998.

Kumor-Mielnik J., “Organizacja terytorialna diecezji chełmskiej i lubelskiej do 1805,” Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 94, 2010, 61–77.

Łapiński J., “Porfiriusz Skarbek Ważyński jako zakonnik i hierarcha unicki,” Prawo Kanoniczne, 28/3–4, 1985, 269–74.

Litak S., “Akta wizytacyjne parafii z XVI–XVIII w. jako źródło historyczne,” Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 5/3, 1962, 41–58.

Panuś K., Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele katolickim, 2: Kaznodziejstwo w Polsce, Kraków, 2001.

Pazera W., Polskie Kaznodziejstwo epoki oświecenia, Częstochowa, 2000.

Rudnicka J., “Ruch księgarski w Warszawie za Stanisława Augusta (1764–1795),” Warszawa XVIII Wieku, 1, Warszawa, 1972, 229–258.

Ślusarska M., “Oświeceniowe modele biskupa, plebana i parafii. Kontynuacja czy zmiana tradycji?” in: Dwór — Plebania — Rodzina chłopska. Szkice z dziejów wsi polskiej XVII i XVIII wieku, Warszawa, 1998, 37–53.

Ślusarska M., “Ku odnowie życia religijno-moralnego wiernych i poprawie ich obyczajów. Duchowieństwo diecezji wileńskiej w okresie pontyfikatu biskupa Ignacego Jakuba Massalskiego (1762–1794) a oświeceniowa reforma katolicka,” Senoji Lietuvos Literatūra, 33, 2010, 171–211.

Sygowski P., “Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759–1762,” in: Miejsce i rola kościoła greckokatolickiego w Kościele powszechnym, 5, Przemyśl, 2000, 233–285.

Szady J., Księgozbiory parafialne w prepozyturze wiślickiej w drugiej połowie XVIII wieku, Lublin, 2008.

Szczurowski R., “Jubileuszowe kazania księży Michała Karpowicza (1744-1803) i Wilhelma Kalińskiego (1747–1789) w zmiennych ocenach badaczy,” Folia Historica Cracoviensia, 10, 2004, 347–60.

Szczurowski R., “Pastoralny i literacki wzorzec kapłana doby oświecenia,” in: R. Szczurowski, E. E. Wróbel, red., Historia bliższa ludziom. Prace ofiarowane księdzu profesorowi Janowi Kracikowi w 70. rocznicę urodzin, Kraków, 2011, 333–46.

Szczurowski R., Zaradzić potrzebom doczesnym i wiecznym. Idee oświecenia w Kościele katolickim w Polsce (do 1795 r.), Kraków, 2014.

Wiślicz T., “Jak nauczyć analfabetę? Metodologiczne problemy duszpasterstwa katolickiego w Rzeczpospolitej XVIII wieku,” in: S. Achremczyk, red., Między barokiem a oświeceniem. Edukacja, wykształcenie, wiedza, Olsztyn, 2005, 161–176.

Witecki S., “Oświeceniowy kanon lektur i jego recepcja wśród płockiego duchowieństwa parafialnego w czasach biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego,” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne, 144/3, 515–538.

Witecki S., “Oświecony katolicyzm trydencki. Księgozbiory duchowieństwa parafialnego diecezji płockiej w okresie pontyfikatu bp Michała Jerzego Poniatowskiego,” Wiek Oświecenia (in print).

Wolańśki F., Kaznodziejstwo bernardyńskie w staropolskim systemie komunikacji społecznej schyłku epoki saskiej. Studium kształtowania wyobrażeń i postaw, Toruń, 2012.

Wyczawski H. E., “Biblioteki parafialne w diecezji krakowskiej u schyłku XVI wieku,” Polonia Sacra, 6–7, 1953.

Zakrzewski A., Idee oświecenia w kazaniach polskich, Częstochowa, 1986.

Związek J., Katolickie poglądy polityczno-społeczne w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku w świetle kazań (= Studia Kościelno-Historyczne, 2), Lublin, 1977.

Związek J., “Kazania jako źródło historyczne,” in: Folia historica cracoviensia, 4–5, 1997–1998.

Refbacks

There are currently no refbacks.

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.

Username
Password
Remember me